“Nederlanders die in het buitenland wonen moeten regelmatig hun paspoort vernieuwen. In 2015 moesten expats in België hiervoor naar een ‘grensstad’ of naar Den Haag. Deze actie leek me vooraf niet werkelijk het recept voor een wetenschappelijke ontdekking, eerder een dag tijdverlies. Maar tussen de administratieve verplichtingen door bracht ik een bezoek aan het Mauritshuis. Een beroemd museum, waar men het beste van de Nederlandse schilderkunst uit de Gouden Eeuw kan bewonderen. Ik was al voorbij ‘Zicht op Itamaracà’ van Frans Post (1637) toen iets me op mijn stappen deed terugkomen: zijn dat geen mangrovebossen?
Mangrovebossen zijn mijn expertisegebied als bioloog, en zoals wel vaker gebeurt, beheerst de materie ook andere delen van mijn leven: ik let op botanische elementen in de schilderkunst. Dit schilderij nu scheen mij van oudere datum dan alles wat ik eerder had gezien. Ik wilde er het fijne van weten. Hobbyonderzoek met collega’s in België en Brazilië kon de vondst kaderen en in de loop van 2016 werd duidelijk: ‘Zicht op Itamaracà’ van Frans Post is inderdaad de waarschijnlijk oudste afbeelding van mangrove in de schilderkunst.
Of hoe een toevallig bezoek aan het Mauritshuis me even kunsthistoricus deed worden, die intergetijdebossen en labo’s ruilde voor museumbezoeken, schilderijen en oude teksten. Ook dat is wetenschap.
Frans Janszoon Post (1612-1680) was de eerste Europese kunstenaar die het landschap van Zuid-Amerika schilderde. Weliswaar hadden de Portugezen en Spanjaarden al eerder toegang tot dit type tropische kustvegetatie, maar landschapsschilderkunst bestond in beide landen niet. Post was een jonge schilder die in het gevolg van Johan-Maurits van Nassau-Siegen in 1636 meereisde naar Nederlands-Brazilië. Het kustgebied was in 1630 door de West-Indische Compagnie voor de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden op de Portugezen veroverd. ‘Zicht op Itamaracà’ maakte hij vrijwel onmiddellijk na aankomst.
Tot heden is er geen andere landschapsschilder bekend die zo vroeg in het zog van koloniale expansie tropische ecosystemen vastlegde. Maar er is meer: eeuwen nadien blijven landschapsafbeeldingen van mangroven uit. De vraag van mijn privéonderzoek verwijdde zich: waarom schilderde Post wél mangrovebossen en waarom gebeurde dit later niet meer?
Literatuuronderzoek (16de – 19de eeuw) maakte duidelijk dat de koloniale overheden geen economisch belang zagen in mangroven. Ergo, ze werden niet afgebeeld. Waarom schilderde Post dan wel mangroven? Onze theorie: misschien voelde de jonge Haarlemmer, opgegroeid in een moerassige omgeving, wel iets vertrouwds met dit toch vreemde landschap en heeft hij dit innerlijke gevoel als een van zijn eerste impressies op canvas vastgelegd.