Dit opiniestuk verscheen eerder in De Standaard.
Populisme en laaggeschoolden
Populisme is niet zomaar emotionele politiek. Het is minstens ten dele een identiteitspolitiek, het antwoord van een groeiende groep mensen die in hun samenleving geen verhalen meer vinden waarin zij een positieve rol en sociale identiteit toegedicht krijgen. Zij vinden in populisme een verhaal over een ‘wij’, gewone mensen die met gezond verstand naar de wereld kijken en de hoop koesteren dat als men naar hen luistert alles beter wordt. Wie die ‘gewone mensen’ zijn varieert. In sommige gevallen gaat het over de blanke arbeidersklasse. In onze contreien gaat het vaker over de lager geschoolden in het algemeen. Hun steun voor populisme is minstens ten dele het antwoord op de laagdunkende wijze waarop hun samenleving naar hen kijkt, hen voorstelt, hen beschrijft. Zo bekeken kan het succes van populisme onze aandacht ook richten op de vele, vaak kleine, en subtiele wijzen waarop onze samenleving opleidingsverschillen in de verf zet en laaggeschoolden stigmatiseert.
Bepaalde datingsites richten zich zonder gêne exclusief op hoogopgeleiden
Het kan ons laten nadenken over hoe het mogelijk is dat bepaalde datingsites zonder gêne zich exclusief richten op hoogopgeleiden. ‘Singles met niveau’, weet u wel. Niemand die protesteert. Over waarom in Nederland bepaalde verzekeringsmaatschappijen zich openlijk en exclusief mogen richten op hoger opgeleiden. Over waarom ongeveer elk maatschappelijk probleem bijna automatisch gereduceerd wordt tot een gebrek aan scholing. Ze weten niet beter, meneer. It’s the education, stupid! De samenleving die allergisch is voor om het even welk onderscheid naar etniciteit, geloof of sekse, blijkt bijzonder tolerant ten aanzien van het onderscheiden van hoog- versus laagopgeleiden. Dat blijft niet zonder gevolgen.
Hooggeschoolden aan de macht
In het Vlaams secundair onderwijs heeft 20% van de leerlingen uit het beroepsonderwijs het gevoel dat er op hen wordt neergekeken omwille van hun studierichting. Van dergelijke gevoelens weten we dat ze samengaan met rebels gedrag, een voorkeur voor extreme opvattingen, enz. In een bevolkingssurvey uit 2010 vroegen we mensen hoeveel conflict zij zagen tussen een achttal koppels van groepen (managers-arbeiders, werkenden-werklozen, mannen-vrouwen, enz.). De tegenstelling tussen laag- en hoogopgeleiden werd met 46% - ruim 6 procentpunten meer dan de tweede groep (managers en arbeiders) – als meest conflictueus beschouwd. Als we het rechtstreeks vragen stelt 38% van de Vlamingen dat hoogggeschoolden in onze samenleving teveel te zeggen hebben.
We won by poorly educated. I love the poorly educated
Wat mij het meest opviel aan het parcours van Trump is dan ook hoe openlijk hij over opleidingsverschillen spreekt. Zo circuleert er een filmpje waarin Trump een enthousiaste menigte toeschreeuwt: ‘we won by poorly educated. I love the poorly educated’. Daar zit iets in. In een recente studie toonde ik samen met collega’s dat laaggeschoolden populisme niet alleen vaker steunen dan hoger geschoolden. We vonden ook dat laaggeschoolden dat nog meer doen indien ze zich verbonden voelen met andere laaggeschoolden. Er leeft in onze samenleving een stigmabewustzijn rond een gebrek aan opleiding en populisme is daar een van de manifestaties van.
Intellectuele ontreddering is niet nodig
We kunnen de steun voor populisme als onredelijk of emotioneel bestempelen en vervolgens onder de perenboom wachten tot de furie bedaart. We zouden echter ook uit onze comfortzone kunnen treden. Door na te denken over de stelligheid waarmee wij, experten, onze kennis poneren. Door ons te bezinnen over de denigrerende wijze waarop problemen van lager geschoolden gemakshalve afgedaan worden als het gevolg van een gebrek aan competenties. Of door ons af te vragen welk collectief verhaal, welke ‘wij’, onze samenleving kwetsbare mensen nog aanreikt. Laat ons die kans niet missen. Intellectuele ontreddering is nergens voor nodig. Laat ons beter kijken naar wat er in onze samenleving echt gebeurt.